Μόλις 17 μέρες μετά την εισβολή των ναζιστικών στρατευμάτων που σηματοδότησε την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου η Πολωνία δεχόταν την επίθεση της γειτονικής Σοβιετικής Ένωσης. Οι προσπάθειες συμφιλίωσης συνεχίζονται.
«Όταν είδα τους Γερμανούς να έρχονται από τη δύση και τους Ρώσους από την ανατολή σκέφθηκα ότι έφτασε το τέλος μας», είπε σε ρεπορτάζ της γερμανικής δημόσιας τηλεόρασης ο γεννημένος το 1913 Ευγένιος Σαϊκόβσκι, κληθείς να θυμηθεί τα όσα έζησε την 17η Σεπτεμβρίου του 1939.
Στις 6 της πρωί εκείνης της αποφράδας ημέρας πάνω από 4.000 σοβιετικά τεθωρακισμένα εισέβαλαν στην Πολωνία. Ο Στάλιν είχε στείλει περισσότερα αεροσκάφη απ΄ ότι το Γερμανικό Ράιχ. Επρόκειτο για μια εισβολή χωρίς προηγούμενη κήρυξη πολέμου που σηματοδότησε την έναρξη μιας άνισης μάχης για τους Πολωνούς, οι οποίοι αγωνίζονταν ήδη στα δυτικά κατά των ναζί. Μέχρι τη σοβιετική εισβολή όμως οι Πολωνοί είχαν ακόμη την ελπίδα ότι ο πόλεμος με τους Γερμανούς δεν θα οδηγούσε στην απόλυτη καταστροφή, σχολιάζει ο πολωνός ιστορικός Ζμπίγκνιεβ Βοζνίτσκα. Η 17η Σεπτεμβρίου όμως έμελε να δώσει στους Πολωνούς τη χαριστική βολή.
Οι εχθροπραξίες έληξαν με τη διχοτόμηση και το διαμοιρασμό της Πολωνίας μεταξύ του Γ΄ Ράιχ και της Σοβιετικής Ένωσης. Οι πληγές της τρομακτικής εκείνης περιόδου για τους Πολωνούς δεν φαίνεται να έχουν επουλωθεί ούτε 80 χρόνια μετά. Στη συλλογική μνήμη η τόσο ετερόκλιτη σύμπραξη της ναζιστικής Γερμανίας με τη Σοβιετική Ένωση καταγράφηκε ως «προδοσία» των γειτόνων.
«Σύμβολο μεγάλης δυστυχίας»
«Συχνά λέγεται ότι οι Πολωνοί υπέφεραν περισσότερο από τους Γερμανούς», λέει ο ιστορικός Ζμπίγκνιεβ Βοζνίτσκα. Τα πράγματα όμως δεν είναι τόσο απλά, όπως λέει. «Για τη γενιά εκείνη των Πολωνών που έζησαν τη διχοτόμηση, ο χειρότερος εχθρός τότε δεν ήταν η Γερμανία, αλλά η Ρωσία. O τσαρισμός, η καταστολή των εξεγέρσεων, η κατάκτηση της Σιβηρίας: με την εισβολή ξύπνησαν όλες αυτές οι μνήμες». Η 17η Σεπτεμβρίου «είναι ένα σύμβολο μεγάλης δυστυχίας», εξηγεί ο ιστορικός. Και μολονότι διαφάνηκε πολύ γρήγορα ότι αυτή τη φορά και οι Γερμανοί αποτελούσαν θανάσιμο κίνδυνο, η ναζιστική θηριωδία έφτασε κάποια στιγμής στο τέλος της. Αντιθέτως η παρακαταθήκη του Στάλιν συνεχίζει να στοιχειώνει την Πολωνία μέχρι και σήμερα. Οι Πολωνοί εξακολουθούν να είναι δύσπιστοι έναντι των γειτόνων. Η πολωνική εμμονή στη νατοϊκή παρουσία επιβεβαιώνει του λόγου το αληθές.
Οι σχέσεις με τους Ρώσους δεν επιβαρύνθηκαν μόνον με την εισβολή του 1939. Η δολοφονία χιλιάδων πολωνών αξιωματικών και άλλων αξιωματούχων από τον πρόδρομο της KGB, το Λαϊκό Κομισαριάτο Εσωτερικών Υποθέσεων το 1940 που έμεινε στην ιστορία ως «Σφαγή του Κατύν» και η επί δεκαετίες άρνησή της από ρωσικής πλευράς δημιούργησαν επιπρόσθετα βαθύτατα τραύματα και διεύρυναν ακόμη περισσότερο το χάσμα μεταξύ των δυο πλευρών. Μόλις το 2009 ο Βλαντιμίρ Πούτιν χαρακτήρισε «εγκλήματα» τις φρικαλεότητες του Κατύν.
Η συνάντηση του ρώσου προέδρου με τον τότε πολωνό πρωθυπουργό Τουσκ στο Κατύν του Σμολένσκ στις 7 Απριλίου του 2010 χαρακτηρίστηκε από πολλούς αναλυτές «ιστορική». Προς στιγμήν μάλιστα είχε γεννήσει ελπίδες για τη συμφιλίωση των δυο λαών. Ήταν η πρώτη επίσκεψη ανώτερου εκπροσώπου του ρωσικού έθνους σε έναν τόσο αιματοβαμμένο από την σταλινική εποχή τόπο. Έμελλε όμως να είναι και η τελευταία. Τρεις μέρες αργότερα κατέπεσε στο Σμπολένσκ αεροσκάφος που μετέφερε τον τότε πολωνό πρόεδρο Κατσίνσκι στο Κατύν για τους εορτασμούς στη μνήμη των θυμάτων, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν όλοι οι επιβαίνοντες.
Θεωρίες συνομωσίας
Το δυστύχημα στο ρωσικό Σμολένσκ μετατόπισε τις πολιτικές συντεταγμένες σε τέτοιο βαθμό που δεν επιτρέπει πλέον μια απαλλαγμένη από συναισθηματισμούς αντικειμενική προσέγγιση. Το θέμα δηλητηρίασε εκ νέου τις σχέσεις με τη Ρωσία η οποία εξακολουθεί να μην παραδίδει στους γείτονες κομμάτια από τα συντρίμμια του αεροσκάφους, τροφοδοτώντας έτσι τις θεωρίες συνομωσίας. Η σημερινή κυβέρνηση των εθνολαϊκιστών στην Πολωνία δεν προσκάλεσε τον ρώσο πρόεδρο Πούτιν για τη φετινή 80η μαύρη επέτειο της έναρξης του πολέμου την 1η Σεπτεμβρίου. Αιτιολογώντας την απόφαση η πολωνική κρατική τηλεόραση έδειξε απλά ένα βίντεο με τον εναγκαλισμό Πούτιν και Τουσκ πριν από 10 χρόνια.
Η μη πρόσκληση είναι ενδεικτική του κλίματος και των ανυπέρβλητων εμποδίων με τα οποία είναι αντιμέτωποι όσοι συνεχίζουν να ελπίζουν σε μια ουσιαστική προσέγγιση Πολωνίας και Ρωσίας. Οι σχέσεις με τη Γερμανία αντίθετα, παρότι συχνά τεταμένες τελευταία, ειδικά από τότε που κυβερνά το κόμμα του Νόμου και της Δικαιοσύνης, είναι σαφώς καλύτερες. Σε αυτό συνέβαλε αναμφίβολα το γεγονός ότι οι Γερμανοί αναγνώρισαν τις ευθύνες τους. Σε αντίθεση με τον ρώσο πρόεδρο, ο γερμανός ομόλογός του Σταϊνμάγερ προσεκλήθη στις φετινές εκδηλώσεις μνήμης.
