Στην οξεία διαμάχη που έχει ξεσπάσει για τον υποχρεωτικό ή εθελοντικό χαρακτήρα του εμβολιασμού κατά της πανδημίας έχει εμπλακεί (και) το Σύνταγμα. Κυρίως οι αρνητές του εμβολίου εκφράζουν σφοδρές αντιρρήσεις κατά της υποχρεωτικότητας του εμβολιασμού και τις στηρίζουν στα συνταγματικά τους δικαιώματα που τους παρέχουν την ευχέρεια να ορίζουν αυτοί τι είναι καλό ή κακό για την υγεία τους και την υγεία των ανήλικων τέκνων τους. Η έντονη αντιπαράθεση δικαιολογεί μία ψύχραιμη προσέγγιση του προβλήματος.
Αληθεύει βεβαίως ότι συνηθίζουμε να ανάγουμε πλείστα όσα ζητήματα στο Σύνταγμα, ώστε να περιβληθούν με τη δέουσα σοβαρότητα και να κερδίσουν σε κύρος. Είμαστε μάρτυρες της μόνιμης προσπάθειας να στηρίζουμε τις θέσεις μας στις διατάξεις του καταστατικού χάρτη, ώστε να αποκτήσουν στέρεες βάσεις, να μεταμορφωθούν σε ύψιστες αξίες και να μην είναι στη διάθεση της (απλής) κυβερνητικής πλειοψηφίας. Αποκρούουμε συνεπώς τις μη αρεστές σε μας κρατικές πρωτοβουλίες με όπλο το Σύνταγμα και με την ελπίδα ότι θα παύσει κάθε συζήτηση, αφού επικαλούμαστε το κείμενο που συνιστά το θεμέλιο του πολιτεύματος.
Η τάση αυτή αναδείχθηκε πλήρως κατά την περίοδο της ευμάρειας, όταν φορτώναμε αλόγιστα τον κρατικό προϋπολογισμό με οικονομικές απαιτήσεις και μεταμορφώναμε τις διεκδικήσεις μας σε αγώγιμα και απαράγραπτα δικαιώματα, τα οποία έμελλε να αποχωριστούμε με βίαιο τρόπο, όταν ήλθε η μακρά περίοδος της κρίσης με τη γενναία περικοπή μισθών και συντάξεων και αναγκασθήκαμε να αναθεωρήσουμε απόψεις και θέσεις που σε μεγάλο βαθμό είχαν αναχθεί στο επίπεδο του Συντάγματος. Ηταν προφανής η δυσχέρεια της νομολογίας να αποδεχθεί τελικά τη συνταγματικότητα των περισσότερων περικοπών, αποδοκιμάζοντας αντιλήψεις που για μεγάλο χρονικό διάστημα ήταν κυρίαρχες.
Ας επανέλθουμε στη σχέση του εμβολιασμού με το Σύνταγμα. Νομίζω ότι όσοι επιχειρηματολογούν στη βάση του Συντάγματος, διαπράττουν το ίδιο λάθος που κάναμε, όταν και όσο στεγανοποιούσαμε τα θετικά οικονομικά δεδομένα της περιόδου πριν από την κρίση. Ποια σχέση μπορεί να έχει το Σύνταγμα με τον εμβολιασμό; Με ποια λογική αναμένουμε να ενδιαφερθεί ο θεμελιώδης νόμος της χώρας για τον εθελοντικό ή υποχρεωτικό χαρακτήρα του εμβολιασμού; Μήπως μάλιστα οφείλουμε να διαχωρίσουμε τα εμβόλια – άραγε με ποια κριτήρια και με ποια συνταγματικά θεμέλια -σε υποχρεωτικά και προαιρετικά και αν επιλέξουμε αυτές τις δύο κατηγορίες και κατατάξουμε τα επιμέρους εμβόλια, η κατάταξη αυτή θα ισχύει μόνο για τα γνωστά μέχρι σήμερα παρασκευάσματα ή πιστεύουμε ότι τα συνταγματικά κριτήρια που θα διαμορφώσουμε θα εφαρμόζονται και σε όσα εμβόλια αναπτυχθούν στο μέλλον; Μήπως μία άλλη κατηγοριοποίηση θα ήταν ο διαχωρισμός των εμβολίων σε λιγότερο ή περισσότερο επικίνδυνα, ώστε να είναι διαφορετικός ο συνταγματικός χειρισμός των «ακίνδυνων» και των «επικίνδυνων» εμβολίων; Οσο πολλαπλασιάζουμε τις ερωτήσεις, τόσο παράδοξη προβάλλει η σύνδεση του εμβολιασμού με το Σύνταγμα.
Οι θιασώτες της συνταγματικής αναγωγής του εμβολιασμού θα ανατάξουν εδώ ότι ο εμβολιασμός προϋποθέτει πάντως μία, έστω μικρή, επέμβαση στη σωματική μας ακεραιότητα, αλλά και ότι μπορούν να υπάρξουν παρενέργειες και άρα βλάβη της υγείας μας. Αλλωστε στην ατέρμονα συζήτηση για τις πιθανές παρενέργειες των διάφορων τύπων εμβολίων κατά του κορωνοϊού τα προβλήματα αυτά έχουν αναδειχθεί καθ’ υπερβολήν, οπότε θα πρέπει να δικαιούμαι να αμυνθώ, αν μου επιβάλουν τον εμβολιασμό.
Τα ανωτέρω επιχειρήματα δεν στερούνται ασφαλώς ειδικού βάρους. Πώς όμως συνδέονται με το Σύνταγμα; Πώς θεμελιώνεται ο ισχυρισμός ότι ακόμη και η απειροελάχιστη πιθανότητα να νοσήσω λόγω του εμβολίου μου παρέχει το (συνταγματικό) δικαίωμα να αμφισβητήσω την υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού – με άλλες λέξεις πώς δικαιολογείται η θέση ότι ο μη αποκλεισμός παρενεργειών επιβάλλει τον εθελοντικό του χαρακτήρα; Είναι λογικό το Σύνταγμα να προσφέρει έτοιμη και σαφή λύση σε ένα τόσο ακανθώδες ζήτημα με πολλαπλές παραμέτρους; Δεν ευτελίζεται έτσι ο καταστατικός χάρτης της χώρας και δεν θυσιάζεται στον βωμό της απλούστευσης πολύπλοκων προβλημάτων;
Αν ενόψει των ερωτημάτων αυτών επικρατήσει η (ορθή) εκδοχή ότι το Σύνταγμα, όπως ακριβώς δεν επιβάλλει, έτσι δεν απαγορεύει εκ των προτέρων και συνολικά τον υποχρεωτικό εμβολιασμό, δεν μένουμε απροστάτευτοι στο έλεος της κρατικής εξουσίας, η οποία καλείται να σταθμίσει την κατάσταση, να εκτιμήσει τους κινδύνους για τη δημόσια υγεία, να σκεφθεί πιθανές διαφοροποιήσεις κατά κατηγορίες πολιτών και να αναζητήσει στη βάση των συμβουλών που παρέχουν οι ειδήμονες τις πλέον πρόσφορες λύσεις, χωρίς όμως να απεκδύεται της (πολιτικής) ευθύνης, αλλά διατηρώντας ακέραιη την πρωτοβουλία για την τελική απόφαση.
Το γεγονός ότι το Σύνταγμα δεν απαγορεύει τον υποχρεωτικό εμβολιασμό, κάθε άλλο παρά σημαίνει ότι τον επιτρέπει χωρίς φραγμούς. Κάθε μικρή ή μεγάλη παρέμβαση με την επιβολή υποχρέωσης στους πολίτες υπόκειται και υπάγεται σε έλεγχο της αναλογικότητάς της, γνωρίζοντας έτσι όρους και προϋποθέσεις. Πρώτη και αυτονόητη προϋπόθεση είναι η επάρκεια των εμβολίων, τα οποία, για να εξασφαλισθεί η ίση πρόσβαση των πολιτών, οφείλουν να συνεχίσουν να διατίθενται δωρεάν. Δεύτερο στοιχείο είναι η κατηγοριοποίηση των εμβολιαζόμενων, ξεκινώντας με εκείνους που θεωρούνται πιο επικίνδυνοι για τη διάδοση της ασθένειας και προχωρώντας κλιμακωτά και ανάλογα με τη συνολικά πρόοδο του εμβολιασμού και σε άλλες ομάδες. Αν δηλαδή επιτευχθεί το επιθυμητό αποτέλεσμα πριν επεκταθεί η υποχρεωτικότητα στο σύνολο του πληθυσμού, υποχωρεί η σχετικά υποχρέωση και μπορεί να επανέλθει, (μόνο) στον βαθμό που θα υπάρξουν αρνητικές εξελίξεις. Τέλος είναι σκόπιμο να συζητηθεί η αναγνώριση δικαιώματος αποζημίωσης σε όσους υφίστανται παρενέργειες οφειλόμενες στο εμβόλιο, λόγω νόμιμης μεν ενέργειας, η οποία όμως απαιτεί από αυτούς ειδικά θυσία χάριν του κοινωνικού συνόλου.
Το συμπέρασμα είναι λοιπόν ότι το Σύνταγμα βεβαίως δεν επιβάλλει, ούτε όμως απαγορεύει τον υποχρεωτικό εμβολιασμό. Εντελώς παρόμοια είναι άλλωστε και η λύση που έδωσε το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου σε μία πρόσφατη και εκτενέστατη απόφασή του (της 8/4/2021), δεχόμενο με συντριπτικά πλειοψηφία του Τμήματος Μείζονος Σύνθεσης (16 προς 1) ότι ο υποχρεωτικός εμβολιασμός που ισχύει ανέκαθεν στην Τσεχία για το σύνολο του πληθυσμού δεν παραβιάζει διατάξεις της Ευρωπαϊκός Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Ας μείνουμε λοιπόν σε αυτά τη διαπίστωση και ας αφήσουμε το Σύνταγμα έξω από τη διαμάχη για την υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού, προκειμένου να προστατεύσουμε την αξία, το κύρος και την ισχύ του.
Ο Βασίλης Σκουρής είναι ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ, πρώην πρόεδρος του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ενωσης (2003-2015). Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα Νέα
