Τα αποκαλυπτήρια της μορφής ενός «φαντάσματος» της νεότερης ελληνικής ιστορίας, μιας σημαντικότατης προσωπικότητας, που κατασκεύασε τους πρώτους ελληνικούς χάρτες μετά το 1821, έγιναν το πρωί της Παρασκευής (20/12) στην Κεντρική Βιβλιοθήκη του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ), στο πλαίσιο των εγκαινίων επετειακής έκθεσης χαρτών για τα 130 χρόνια της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού (ΓΥΣ).
Και το όνομα αυτού: Αλέξανδρος Νικολάου Μαυροκορδάτος. Δεν πρόκειται για τον διάσημο πρωταγωνιστή της Επανάστασης του 1821, που στον πίνακα του Πέτερ φον Ες εμφανίζεται να υπερασπίζεται το Μεσολόγγι κρατώντας στο δεξί του χέρι έναν χάρτη. Πρόκειται για τον ομώνυμο εγγονό του, ο οποίος γεννήθηκε το 1862 και πέθανε το 1895, σε ηλικία μόλις 33 ετών. Κάπου μέσα στη σύγχυση της συνωνυμίας και μεταξύ των εκατομμυρίων λέξεων που έχουν γραφτεί σε βιβλία και διαδίκτυο για τον Μαυροκορδάτο του 1821, κρύφτηκε επιμελώς η ιστορία, την οποία αποκάλυψε η συστηματική έρευνα του ΑΠΘ.
Μία νεκρολογία, μια λεπτομερής ανταπόκριση σε γαλλόφωνη εφημερίδα, ένα «μαυσωλείο» δίπλα στη σιδηροδρομική γραμμή του Νέστου, ένας τάφος στον ιστορικό ναό Τιμίου Προδρόμου Καβάλας κι ένας ατυχής πόλεμος, αποτέλεσαν για τους ερευνητές του Εργαστηρίου Χαρτογραφίας και Γεωγραφικής Ανάλυσης ΑΠΘ και της Βιβλιοθήκης & Κέντρου Πληροφόρησης ΑΠΘ τα «κλειδιά» στο κυνήγι του θησαυρού της νέας γνώσης, όπου έφτασαν με οδηγό (ως εμβληματικό έργο και σημείο αναφοράς) έναν από τους σημαντικότερους -βάσει της συμβολής του στην έκβαση ιστορικών γεγονότων- χάρτες, που απεικονίζει τμήμα της Θεσσαλίας: τον περίφημο «Χάρτη Μαυροκορδάτου».
Αυτόν για τον οποίο μετά τον «ατυχή πόλεμο», στον οποίο η χώρα πήγε χωρίς σύγχρονους χάρτες, ο διάδοχος του θρόνου Κωνσταντίνος και αντιστράτηγος αρχηγός του Στρατού Θεσσαλίας το 1898 στον απολογισμό λέει: «Ο Χάρτης, όστις πραγματικάς προσέφερεν υπηρεσίας κατά την εκστρατείαν ταύτην, είναι ο του κεντρικού τμήματος της Θεσσαλίας υπό του ανθυπολοχαγού Α. Μαυροκορδάτου εκπονηθείς· ο χάρτης ούτος είναι ακριβέστατος και εις τας ελαχίστας αυτού λεπτομερείας, εύκολος εις την ανάγνωσιν, είναι ο μόνος, όστις εχρησιμοποιήθη διά την παράταξιν εις Φάρσαλον, την υποχώρησιν εις Δομοκόν…». Ο διάδοχος Κωνσταντίνος, όταν το 1897 είχε ηγηθεί του «ατυχούς πολέμου», ήταν 30 χρονών και ο Αλέξανδρος Νικολάου Μαυροκορδάτος είχε πεθάνει μόλις πριν τρία χρόνια.
Τα στοιχεία που έφερε στο φως η ακαδημαϊκή έρευνα παρουσίασε ο ομότιμος καθηγητής Ανωτέρας Γεωδαισίας και Χαρτογραφίας του ΑΠΘ, Ευάγγελος Λιβιεράτος, επιμελητής της φέρουσας τον τίτλο «1889-2019: Αποτυπώσαμε το παρελθόν, χαράσσουμε το μέλλον» έκθεσης της ΒΚΠ-ΑΠΘ και της ΓΥΣ, με τη συνεργασία του ΜΙΕΤ-ΕΛΙΑ, που εγκαινίασε ο πρύτανης του ΑΠΘ, καθηγητής Νίκος Παπαϊωάννου.
«Ένα μαυσωλείο κοντά στον Νέστο»
Στις 26 Δεκεμβρίου 1898, στη γαλλόφωνη περιοδική έκδοση Journal de Salonique της Θεσσαλονίκης, δημοσιεύεται στην πρώτη σελίδα της μια μακρά ανταπόκριση από την Κομοτηνή, του ίδιου του εκδότη της Saadi Levy, ως ειδικού απεσταλμένου από τις 24 Δεκεμβρίου.
Η ανταπόκριση περιγράφει, με αφετηρία τη Θεσσαλονίκη, το ταξίδι του με το τρένο στη νέα σιδηροδρομική γραμμή, που συνέδεε την πόλη με την Αλεξανδρούπολη. Η νέα αυτή γραμμή -γνωστή ως Jonction- είχε κατασκευαστεί μόλις πριν λίγα χρόνια από γαλλοβελγική κοινοπραξία, για να συνδέσει τη Θεσσαλονίκη με την Κωνσταντινούπολη μέσω της Αλεξανδρούπολης.
«…Μεταξύ Nousretli (Νικηφόρος) και Buk (Παρανέστι) είδαμε το μαυσωλείο του αείμνηστου μηχανικού Mαυροκορδάτου, του νεαρού και ατρόμητου επικεφαλής τμήματος, που υπέκυψε στον πόνο κατά τη διάρκεια της κατασκευής της γραμμής, ο οποίος επιθυμούσε να ενταφιαστεί στα πεδία της τιμής…», ανέφερε στην ανταπόκρισή του ο Levy, περιγράφοντας ένα αξιοθέατο για τους ταξιδιώτες της εποχής, εφόσον φαινόταν από το τρένο.
«Η νεκρολογία»
Τι ήταν όμως αυτό το «μαυσωλείο»; Και ποιος ο Μαυροκορδάτος, που πέθανε δίπλα στη σιδηροδρομική γραμμή, ενώ θα προτιμούσε να πεθάνει στα πεδία των μαχών; Ποιος ήταν ο νεαρός μηχανικός με τα ευγενικά μάτια; «Το μυστικό άνοιξε από την νεκρολογία, που ήταν το κεντρικό εύρημα», αποκάλυψε ο καθηγητής Λιβιεράτος, ξετυλίγοντας το κουβάρι της συναρπαστικής ανακάλυψης.
Στο τεύχος ΙΒ’ έτους 1896 έκδοσης της «Ποικίλης Στοάς» δημοσιεύεται μια ανώνυμη νεκρολογία για τον Αλέξανδρο Ν. Μαυροκορδάτο. «Το κείμενό της δίνει μερικές πληροφορίες και απαντήσεις στα ερωτήματα που προέκυψαν από την ανάγνωση της μικρής αναφοράς στη Journal για το μαυσωλείο του νεαρού μηχανικού που πέθανε κοντά στο Παρανέστι (Βούκιον). Όχι όμως την πλήρη εικόνα για τον μέχρι τώρα “άγνωστο” χαρισματικό χαρτογράφο», διευκρίνισε ο κ. Λιβιεράτος.
Στοιχεία δίνονται και για τις συνθήκες του θανάτου του: «Και εργαζόμενος εκεί, ακουράστως πάντοτε και προς τα εμπρός βλέπων, ενώπιον τοπογραφικών χαρτών, μηχανικών τόμων και γεωγραφικών πινάκων, μακράν της πατρίδος, των γονέων του, των εδικών του, μόνος εις το χωρίον εκείνο το εκπολιτιζόμενον, εύρεν εκεί τον θάνατον, μετά νόσον ακατάσχετον και αστραπιαίαν».
Δεν καθίσταται, ωστόσο, σαφές εάν ο θάνατός του επήλθε ως αποτέλεσμα εργατικού δυστυχήματος, ή από παθολογικά αίτια, π.χ. λόγω κάποιας κληρονομικής ασθένειας, δεδομένου και ότι τέσσερα από τα επτά τέκνα του παππού του, του Μαυροκορδάτου του 1821, είχαν πεθάνει μέσα σε έναν χρόνο, ενώ και το δικό του παιδί πέθανε σε ηλικία έξι ετών.
«Το πορτρέτο που σκιαγράφησε το ΑΠΘ»
Καθώς η έρευνα του ΑΠΘ προχωρούσε τα ερωτήματα γίνονταν μάλλον περισσότερα: Ποιος ήταν ο νεαρός μηχανικός Μαυροκορδάτος, τον οποίο αναφέρει με θαυμασμό η ανταπόκριση της Journal de Salonique το 1898; Και γιατί ένα μνημείο για αυτόν δίπλα στη σιδηροδρομική γραμμή της Jonction, ένας οβελίσκος ύψους τεσσάρων μέτρων κοντά στο Παρανέστι και τον Νέστο, το οποίο μάλιστα ο εκδότης του περιοδικού της Θεσσαλονίκης χαρακτηρίζει ως «μαυσωλείο»; Ποιος ήταν ο “τριακοντούτης” -όταν πέθανε το 1895 “εν Βουκίω”- Αλέξανδρος Ν. Μαυροκορδάτος, στον οποίο αφιερώνεται πυκνή νεκρολογία στην «Ποικίλη Στοά» των Αθηνών το 1896;
«Διαβάζουμε μερικά για αυτόν στη νεκρολογία του, αλλά δεν είναι αρκετά για τον σχεδόν άγνωστο σήμερα λαμπρό νέο, τον οποίο βρίσκουμε ως ανθυπολοχαγό του Πεζικού, με ενδιαφέρον και για τα ελληνικά γράμματα –μέλος από το 1890 της Revue des études grecques που εξέδιδε στο Παρίσι η Association pour l’encouragement des études grecques», είπε ο κ. Λιβιεράτος, συμπυκνώνοντας σε μια παράγραφο τις πληροφορίες που συγκεντρώθηκαν: «Ο Αλέξανδρος Ν. Μαυροκορδάτος ήταν εγγονός του διάσημου ομώνυμου Αλέξανδρου Ν. Μαυροκορδάτου, της Επανάστασης του 1821, γιος του γεννημένου στην Τεργέστη διπλωμάτη και πολιτικού Νικολάου Α. Μαυροκορδάτου. Γεννήθηκε το 1862, μάλλον στην Κωνσταντινούπολη, όταν ο πατέρας του υπηρετούσε εκεί (1858-1865) ως γραμματέας στην ελληνική πρεσβεία. Πρωτοξάδελφος του Χαρίλαου Τρικούπη, ο πατέρας του διετέλεσε υπουργός, νομάρχης Κέρκυρας, πρόεδρος του Συλλόγου προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων, πρέσβης στο Παρίσι και στην Πετρούπολη (1882-1889), ενώ μετά και μέχρι το 1902 ήταν ο πρέσβης της Ελλάδας στην Κωνσταντινούπολη, όπου και διαχειρίστηκε διπλωματικά τις επείγουσες και δύσκολες υποθέσεις της χώρας, μετά τον ατυχή πόλεμο του 1897».
«Ο Αλέξανδρος», συνέχισε ο καθηγητής, «με στρατιωτικές σπουδές μηχανικού στη Γαλλία, παντρεύτηκε νεότατος τη Ραλλού Μουρούζη (1864-1944) και επέστρεψε στην Ελλάδα ως ίσως ο πλέον επιστημονικά καταρτισμένος, σε έργα μηχανικού, αξιωματικός της δεκαετίας του 1880».
Ονομάστηκε ανθυπολοχαγός Πεζικού, παρότι είχε ευρωπαϊκές σπουδές στρατιωτικού μηχανικού και δίδαξε στη νεοσύστατη Σχολή Υπαξιωματικών. Παραιτήθηκε από το στράτευμα, λίγα μόλις χρόνια μετά την ίδρυση της Γεωδαιτικής Αποστολής το 1889, όπου είχε τοποθετηθεί με τους πρώτους αξιωματικούς, το 1890. Μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα και την απόδοση σε αυτόν του βαθμού του ανθυπολοχαγού Πεζικού, ορίστηκε καθηγητής στη νεοσύστατη Σχολή Υπαξιωματικών. Για τους μαθητές της σχολής σε ηλικία 25 ετών συνέγραψε ένα εξαιρετικό σύγγραμμα 700 σελίδων, τη Στρατιωτική Τοπογραφία, με παραδείγματα ασκήσεων και από τη γερμανική χαρτογράφηση της Αττικής, τη λεγόμενη του Kaupert. Έναν χρόνο αργότερα, επικεφαλής μιας ομάδας άξιων ανθυπολοχαγών του πεζικού και έναν ανθυπίλαρχο, παραδίδει τα φύλλα του «Χάρτη Μαυροκορδατου», του πρώτου χάρτη μετά το 1821 που φτιάχτηκε από την αρχή αποκλειστικά από Έλληνες και τυπώθηκε στην Αθήνα λίγο πριν την άφιξη της αποστολής των Αυστριακών για την κτηματογράφηση και χαρτογράφηση της χώρας.
Σε ό,τι αφορά την παραίτηση του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου από το «Γεωδαιτικό Απόσπασμα» και την ένταξή του στο δυναμικό της «Jonction» ο κ. Λιβιεράτος εξήγησε ότι δεν είναι γνωστοί οι ιστορικοί λόγοι που οδηγήθηκε στην απόφαση αυτή και «ενδεχομένως να υπέστη τη μοίρα των παιδιών επωνύμων οικογενειών, που πολλές φορές δεν είναι και εύκολο να σταδιοδρομήσουν όταν έχουν αυτό το βάρος της οικογένειας –όταν έχεις έναν Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο από την Επανάσταση, ο οποίος καταδιώκεται ακόμη στη σύγχρονη ελληνική ιστοριογραφία , όπως καταδιώκονται και όλοι οι μεγάλοι, ή έναν πατέρα ο οποίος έσωσε την παρτίδα στον πόλεμο του 1897».
«Τα ίχνη του τέλους στη Μακεδονία»
Ο Αλέξανδρος Ν. Μαυροκορδάτος «απογοητευθείς πικρώς», κατά τον νεκρολόγο του, έφυγε στη Μακεδονία. Εργάστηκε εκεί ως μηχανικός στα σιδηροδρομικά έργα της γαλλοβελγικής Jonction, που άρχισαν το 1893 για τη στρατηγική σύνδεση Θεσσαλονίκης-Αλεξανδρούπολης (της ίδιας μέχρι σήμερα). Πέθανε 33 ετών κοντά στο Παρανέστι στις 7 Μαΐου 1895. Ο ανώνυμος σήμερα μαρμάρινος οβελίσκος (το μαυσωλείο κατά τη Journal de Salonique) δίπλα στη σιδηροδρομική γραμμή που εργαζόταν και το τοπωνύμιο Μαυροκορδάτος, που δόθηκε το 1928 σε κοντινό οικισμό, θυμίζουν το εκπολιτιστικό τεχνικό έργο του στη Μακεδονία.
Σήμερα, στο προαύλιο του πολιτιστικού συλλόγου του οικισμού, ένας σύγχρονος μικρότερος οβελίσκος (ίσως) παραπέμπει νοερά στη μνήμη του θανάτου του Αλέξανδρου, ενώ οι σημερινοί λίγοι κάτοικοι, κατά προφορική μαρτυρία, «έχουν ακούσει ότι το όνομα δόθηκε στον οικισμό, για να τιμήσει έναν αγωνιστή που σκοτώθηκε εκεί κοντά -μάλλον σε απροσδιόριστο χρόνο». «Προφανώς η ιστορία του σπουδαίου χαρτογράφου είναι σήμερα άγνωστη στον τόπο του θανάτου του», είπε ο κ. Λιβιεράτος, προτείνοντας η ΓΥΣ και το ΑΠΘ να τοποθετήσουν μια πλάκα «ώστε να αποτελέσει ο μαρμάρινος οβελίσκος το δίπολο μνήμης του χαρτογράφου με το “άγνωστο” αν και επώνυμο μνήμα του, που βρίσκεται στον ιστορικό Ναό Τιμίου Προδρόμου στην Καβάλα».
Όπως εξήγησε ο καθηγητής ο Αλέξανδρος τάφηκε στην Καβάλα, με τιμές της ισχυρής Ελληνικής Κοινότητας εκεί, λόγω των στενών επαφών της με τον πατέρα του Νικόλαο, πρέσβη στην Κωνσταντινούπολη. Στον περίβολο του ιστορικού ναού του Τιμίου Προδρόμου σώζεται ακόμα η μαρμάρινη αφιερωματική στήλη, δωρεά της οικογένειάς του με την επιγραφή: «ΤΗι ΟΘΡΟΔΟΞΩι ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΙ ΚΑΒΑΛΛΑΣ ΕΙΣ ΑΝΑΜΝΗΣΙΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Ν. ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΥ ΑΠΟΘΑΝΟΝΤΟΣ ΕΝ ΒΟΥΚΙΟΙΣ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΤΗι 7Η ΜΑÏΟΥ 1895 ΑΝΑΠΑΥΘΕΝΤΟΣ ΕΝΤΑΥΘΑ Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΑΥΤΟΥ ΕΥΓΝΩΜΟΝΟΥΣΑ».
«Το ΑΠΘ αναλαμβάνει τον εξωραϊσμό και ανάδειξη του οβελίσκου στον Νέστο»
«Είναι ιδιαίτερα συγκινητικό ότι στη μακεδονική γη, στο Παρανέστι, άφησε την τελευταία του πνοή ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, εργαζόμενος εν καιρώ ειρήνης για να φτιάξει τη σιδηροδρομική γραμμή Θεσσαλονίκης- Αλεξανδρούπολης. Θα υιοθετήσουμε τον οβελίσκο στον Νέστο και θα εξωραΐσουμε τον χώρο, όχι γιατί πρέπει να το κάνουμε, θα το κάνουμε γιατί στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο πιστεύουμε ότι η ιστορία μας διδάσκει και ότι για να μπορούμε να δούμε το αύριο δεν είναι μόνο τα τεχνολογικά επιτεύγματα, είναι και τα επιτεύγματα των ανθρωπιστικών επιστημών, όπως αυτή η έρευνα που ανέδειξε τον οβελίσκο, που πρέπει να τους δώσουμε ιδιαίτερη αξία, γιατί έτσι τιμούμε την ιστορία μας», επισήμανε ο πρύτανης του ΑΠΘ, εγκαινιάζοντας την έκθεση.
«Η ΓΥΣ είναι η αρχαιότερη χαρτογραφική υπηρεσία της χώρας, με πολυσχιδές και αξιόλογο χαρτογραφικό έργο. Τα γεωγραφικά δεδομένα που παράγει αποτελούν το απαραίτητο υπόβαθρο, όχι μόνο για κάθε στρατιωτική επιχείρηση, αλλά και για τη μελέτη και σχεδιασμό αναπτυξιακών έργων υποδομής», ανέφερε στον χαιρετισμό του ο διοικητής της ΓΥΣ, Συνταγματάρχης Βαρδής Καγιαδάκης. «Είναι πλέον ξεκάθαρο για όλους μας η δύναμη και ο υψηλός συμβολισμός των Χαρτών. Όλα μας τα μεγάλα εθνικά θέματα τα τελευταία χρόνια είναι πάντα στενά συνδεδεμένα με χάρτες», παρατήρησε και στάθηκε στη σημασία των δράσεων και επιστημονικών συνεργασιών της ΓΥΣ με το ΑΠΘ, υπό την αιγίδα του μνημονίου συνεργασίας που έχουν υπογράψει το 2017.
«Το ΑΠΘ μέσω της Βιβλιοθήκης και του Εργαστηρίου Χαρτογραφίας θυμάται αλλά και τιμά τη Γεωγραφική Υπηρεσία, όχι μόνο για να διαδώσει την αποθησαυρισμένη γνώση, αλλά για να εκπληρώσει ένα χρέος προς τους ιδρυτές της Βιβλιοθήκης αυτής, των οποίων ο σκοπός το 1927 ήταν και η συγκέντρωση χαρτών ως “αναγκαίων δι’ επιστημονικάς μελέτας και έρευνας”», τόνισε ο πρόεδρος της ΒΚΠ, καθηγητής Ιωάννης Τζιφόπουλος. Σημείωσε, δε, ότι υπάρχουν λιγοστές ενδείξεις ότι μια υπηρεσία γεωγραφίας με σχεδόν σύγχρονα πρότυπα δομής είχε οργανωθεί από τους Μακεδόνες βασιλείς Φίλιππο και Αλέξανδρο, μέσα από την ανάπτυξη των σωμάτων των βηματιστών και ημεροδρόμων, που ήταν ειδικοί στη χρονική και τοπογραφική μέτρηση αποστάσεων, κάτι που «αναδεικνύεται από τις στρατιωτικές επιτυχίες του Αλεξάνδρου, που κατά κύριο λόγο οφείλονται και στην ιδανική επιλογή της τοπογραφίας για τη διεξαγωγή μιας μάχης».
Η έκθεση αποτελεί μία σύμπραξη της Βιβλιοθήκης και Κέντρου Πληροφόρησης του ΑΠΘ με το Εργαστήριο Χαρτογραφίας και Γεωγραφικής Ανάλυσης του ΑΠΘ, στο πλαίσιο του συμφώνου συνεργασίας που έχουν συνάψει το μεγαλύτερο Πανεπιστήμιο της χώρας, το Αριστοτέλειο και ο αρχαιότερος χαρτογραφικός οργανισμός της, η Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού. Πολύτιμο αρχειακό υλικό στην έρευνα και την έκθεση συνεισέφερε η ΓΥΣ και το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ) του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ).
Το πρώτο μέρος της έκθεσης αναπτύσσεται σε 52 θεματικές πινακίδες μεγάλου μεγέθους, οι οποίες χωρίζονται σε οκτώ κεφάλαια, με χάρτες, φωτογραφίες, επεξηγηματικά κείμενα, διαγράμματα και ψηφιακές επεξεργασίες, που εκτέθηκαν τον περασμένο Οκτώβριο και Νοέμβριο στο Πολεμικό Μουσείο Αθηνών. Αναδεικνύονται ενδιαφέρουσες, κυρίως άγνωστες, πτυχές των πρώτων περιόδων της ζωής της ΓΥΣ και ιδίως της περιόδου μετά το 1897, με την αναδιοργάνωση της (τότε) Χαρτογραφικής Υπηρεσίας Στρατού, που οδήγησε, μετά από στενή συνεργασία με την αντίστοιχη αυστριακή, στη χαρτογραφική διάσταση της εποποιίας των Βαλκανικών Πολέμων.
Παρουσιάζεται με έμφαση η περίοδος της χαρτογραφικής αυτοδυναμίας της Υπηρεσίας, όπως θα εκδηλωθεί με τη σπουδαία, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, γεωδαιτική υποδομή και χαρτογραφική παραγωγή στη Μικρά Ασία. Την έκθεση στην Κεντρική Βιβλιοθήκη του ΑΠΘ συμπληρώνει η επιπλέον ξεχωριστή θεματική ενότητα για τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, η οποία εμφανίζεται για πρώτη φορά.
