Τροποποιήσεις στο δίκαιο της Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής επιφέρει το νομοσχέδιο του υπουργείου Υγείας που άρχισε να συζητείται, σήμερα Τρίτη στην Ολομέλεια της Βουλής.
Η ελληνική νομοθεσία για την Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή θεωρείται ως μια από τις προοδευτικότερες στην Ευρώπη. Η Ελλάδα επέλεξε να θέσει κανόνες στην εφαρμογή των μεθόδων Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής που αναπτύσσονταν µε αλματώδεις ρυθμούς από την ιατρική επιστήμη, αντί να τις απαγορεύσει, όπως συνέβη σε άλλες ευρωπαϊκές έννομες τάξεις.
Ο πρώτος νόμος που επιχείρησε να ανταποκριθεί στις νέες προκλήσεις που είχαν δημιουργηθεί, τόσο για το δίκαιο όσο και για την κοινωνία, µε την εφαρμογή για δεκαετίες, στην πράξη, μεθόδων Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής και την επανάσταση στον τομέα της βιοτεχνολογίας, ήταν ο ν. 3089/2002 περί ιατρικής υποβοήθησης στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, ο οποίος επέφερε και τις αναγκαίες τροποποιήσεις των διατάξεων του Αστικού Κώδικα και καθόρισε το γενικό πλαίσιο εφαρμογής των μεθόδων Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής. Με το ν. 3089/2002 εισήχθησαν και ρυθμίσθηκαν, μεταξύ άλλων, η παρένθετη μητρότητα, η οποία απαγορεύεται ακόμη ρητώς στη Γαλλία, την Αυστρία, την Ιρλανδία, τη Σουηδία, τη Φινλανδία, την Ελβετία και την Εσθονία. Στις χώρες όπου επιτρέπεται, ανήκουν, εκτός από την Ελλάδα, η Ολλανδία, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Αλβανία, η Ουκρανία και η Ρωσία. Είχε προηγηθεί μια μεμονωμένη αναφορά στην τεχνητή γονιμοποίηση, στον Αστικό Κώδικα, όπως είχε εισαχθεί µε τον ν. 1329/1983. Ακολούθησε ο ν. 3305/2005, προσδιορίζοντας τους όρους προσφυγής στις μεθόδους της Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής, θέτοντας το πλαίσιο για την έρευνα σε γαμέτες και γονιμοποιημένα ωάρια, καθορίζοντας τους όρους ίδρυσης και λειτουργίας των Μονάδων Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής και των Τραπεζών Κρυοσυντήρησης, θεσμοθετώντας την Εθνική Αρχή Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής, και θεσπίζοντας ποινικές και διοικητικές κυρώσεις για την παράβαση της νομοθεσίας που διέπει την Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή.
Οι σημαντικότερες αλλαγές
Οι σημαντικότερες αλλαγές που επέρχονται µε το νομοσχέδιο στο θεσμικό πλαίσιο της Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής συνοψίζονται ως εξής, σύμφωνα με την έκθεση του Επιστημονικού Συμβουλίου της Βουλής:
1. Αλλαγή του χαρακτήρα της Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής, ο οποίος ήταν και είναι έως τώρα επικουρικός σε σχέση µε τη φυσική αναπαραγωγή. Σήμερα επιτρέπεται µόνο όταν συντρέχει η προϋπόθεση της ιατρικής αναγκαιότητας, επομένως, όταν δεν μπορεί το υποβοηθούμενο πρόσωπο, για ιατρικούς λόγους, να αποκτήσει παιδί µε φυσικό τρόπο ή όταν επιδιώκεται να αποφευχθεί η µμετάδοση στο παιδί σοβαρής κληρονομικής νόσου. Με το νομοσχέδιο (άρθρο 8) τροποποιείται το άρθρο 1455 του Αστικού Κώδικα και επιτρέπεται ρητώς η Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή και για τη διατήρηση της γονιμότητας του υποβοηθούμενου προσώπου, ανεξάρτητα από την ύπαρξη ιατρικής αναγκαιότητας, ώστε να εναρμονισθεί το άρθρο αυτό µε την καθιέρωση πλέον της κρυοσυντήρησης και για κοινωνικούς λόγους. Έτσι, σε συνδυασμό με την προβλεπόμενη αύξηση του ορίου ηλικίας της υποβοηθούμενης γυναίκας, η Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή διαμορφώνεται, σε µεγάλο βαθμό, ως εναλλακτική, σε σχέση µε τη φυσική αναπαραγωγή, δυνατότητα απόκτησης απογόνων, και καταργείται ο επικουρικός της χαρακτήρας.
2. Αύξηση του ηλικιακού ορίου των γυναικών έως το οποίο µπορούν να προσφύγουν σε Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή, από το 50ό έτος, που ισχύει σήμερα, στο 54ο έτος (άρθρο 3 του νομοσχεδίου). Σημειώνεται ότι, µε το ν. 4812/2021, είχε θεσμοθετηθεί, λόγω της πανδημίας, μεταβατική ρύθμιση για την αύξηση του ηλικιακού ορίου, από το 50ό στο 52ο έτος της ηλικίας της υποβοηθούμενης γυναίκας, µε ισχύ για δύο έτη από τη δημοσίευση του νόμου αυτού, δηλαδή, έως την 30ή Ιουνίου 2023.
3. Θεσμοθέτηση της δυνατότητας κρυοσυντήρησης γεννητικού υλικού, ζυγωτών και γονιμοποιημένων ωαρίων και για κοινωνικούς λόγους («κοινωνική κρυοσυντήρηση»).
4. Κατάργηση του ανώτατου ορίου διάρκειας της κρυοσυντήρησης, µέσω της κατάργησης του ανώτατου ορίου παράτασης μετά από έγγραφη αίτηση των δικαιούμενων προσώπων. (με το ν. 3305/2005, ήταν είκοσι (20) έτη).
5. Θεσμοθέτηση του δικαιώματος κατάθεσης µη γονιμοποιημένου γεννητικού υλικού για κρυοσυντήρηση, χωρίς τη συναίνεση του ή της συζύγου ή του προσώπου µε το οποίο έχει συναφθεί σύμφωνο συμβίωσης, ή του ή της συντρόφου του, καθώς και η ελεύθερη χρήση του σε περίπτωση διαζυγίου, διάστασης, ακύρωσης του γάμου, λήξης ή καταγγελίας του συμφώνου συμβίωσης ή λήξης της ελεύθερης ένωσής του.
6. Δυνατότητα διάθεσης γεννητικού υλικού για τη δημιουργία Τραπεζών Κρυοσυντήρησης, ανεξάρτητα από την ύπαρξη ληπτών κατά τον κρίσιμο χρόνο της διάθεσης.
7. Δυνατότητα λήψης και κρυοσυντήρησης γεννητικού υλικού από Τράπεζα Κρυοσυντήρησης, χωρίς σύνδεση µε συγκεκριμένο/ους λήπτη/ες.
8. Καθιέρωση του δικαιώματος του δότη ή της δότριας να αποφασίζουν για την ανωνυμία τους. Ειδικότερα, τα τρίτα πρόσωπα που προσφέρουν γαμέτες ή γονιμοποιημένα ωάρια έχουν τη δυνατότητα να επιλέξουν αν θα είναι επώνυμα ή ανώνυμα ή αν η ταυτότητά τους γνωστοποιείται στο παιδί μετά την ενηλικίωσή του. Αν επιλέξουν την ανωνυμία, οι ιατρικές πληροφορίες που τους αφορούν τηρούνται σε απόρρητο αρχείο, χωρίς ένδειξη της ταυτότητάς τους. Πρόσβαση στο αρχείο αυτό επιτρέπεται µόνο στο παιδί και µόνο για λόγους που αφορούν την υγεία του. Η επιλογή ανώνυμου ή επώνυμου δότη γίνεται από το υποβοηθούμενο πρόσωπο και, σε περίπτωση γάμου ή συμφώνου συμβίωσης ή ελεύθερης ένωσης, απαιτείται η σύμπραξη του συζύγου ή του συντρόφου.
Επισημάνσεις
Όπως επισημαίνει, μεταξύ άλλων, το Επιστημονικό Συμβούλιο της Βουλής, στην έκθεσή του:
* Οι ρυθμίσεις του νομοσχεδίου έχουν ηθικές, κοινωνικές και νομικές διαστάσεις και συνέπειες, ιδίως στους τομείς της βιοτεχνολογίας, της βιολογίας, της γενετικής και της ιατρικής. Χρήσιμη θα ήταν η γνώση της γνώμης της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής και Τεχνοηθικής επί των σχετικών ρυθμίσεων. Σύμφωνα µε το ν. 4780/2021 η Επιτροπή Βιοηθικής συμμετέχει σε νομοπαρασκευαστικές επιτροπές για θέματα σχετικά µε την αποστολή της ή διατυπώνει γνώμη για σχετικές διατάξεις προ της κατάθεσής τους.
* Το ζήτημα των ανώτατων ορίων ηλικίας ως προϋπόθεση του επιτρεπτού της εφαρμογής μεθόδων Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής προκαλεί προβληματισμό σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. Πρόκειται, βεβαίως, για ζήτημα το οποίο συνδέεται άρρηκτα µε τις μελέτες και τα πορίσματα της ιατρικής επιστήμης, οι οποίες έχουν κατευθυντήριο λόγο και ρόλο. Έχει, πάντως, και βιοηθικές προεκτάσεις, για τις οποίες έχει εκδοθεί η από 14.2.2017 Σύσταση της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής η οποία είχε, τότε, απαντήσει σε ερώτημα βουλευτών ότι δεν συνιστά την τροποποίηση του ηλικιακού ορίου του 50ου έτους της ηλικίας της υποβοηθούμενης γυναίκας, µε επιχειρήματα που αφορούσαν ιδίως το συμφέρον του τέκνου, τους κινδύνους που εγκυμονεί για την υγεία της γυναίκας και του μελλοντικού τέκνου μια τέτοια κύηση, και την, κατά τη γνώμη της Επιτροπής, έλλειψη αποτελεσματικών πρακτικών ελέγχου των σχετικών διαδικασιών, εκείνη τη χρονική περίοδο.
* Η θεσμοθέτηση της δυνατότητας δωρεάς γεννητικού υλικού μεταξύ συγγενών σε πλάγια γραμμή θα μπορούσε να εγείρει προβληματισμό, διότι, δεν υφίστανται, προφανώς, εν προκειμένω, γενετήσιες σχέσεις μεταξύ συγγενών, όμως, ο δικαιολογητικός λόγος των ανωτέρω απαγορεύσεων (ιδίως, διασάλευση της οικογενειακής τάξης και προστασία της ηθικής υπόστασης και της συνοχής της οικογένειας και των οικογενειακών σχέσεων) φαίνεται ότι συντρέχει και στη δωρεά γεννητικού υλικού μεταξύ συγγενών σε πλάγια γραμμή, µε την πρόσθετη επισήμανση του γεγονότος ότι, στις περιπτώσεις αυτές, δεν υπάρχει εκ των πραγμάτων ανωνυμία του δότη γεννητικού υλικού.
* Η συναίνεση των προσώπων που προσφεύγουν σε πράξεις Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής είναι ιδιαίτερα κρίσιμη για το οικογενειακό δίκαιο, διότι οδηγεί, υπό προϋποθέσεις, σε θεμελίωση συγγένειας και, περαιτέρω, έχει συνέπειες και για το κληρονομικό δίκαιο και την κληρονομική διαδοχή.
* η κοινοποίηση της κρυοσυντήρησης, στην περίπτωση κατά την οποία γεννιέται τέκνο, το οποίο, π.χ., καλύπτεται από το τεκμήριο πατρότητας του συζύγου ή συντρόφου της μητέρας στο σύμφωνο συμβίωσης, είναι αναγκαία, προκειμένου να μπορεί να αποφασίσει ο τεκμαιρόμενος πατέρας αν θα ασκήσει τα δικαιώματά του προς αποκατάσταση της βιολογικής αλήθειας και ανατροπή του τεκμηρίου πατρότητάς του. Είναι, εξ άλλου, δικαίωμά του, κατοχυρωμένο τόσο στο άρθρο 5 παρ. 1 του Συντάγματος, όσο και στο άρθρο 8 της ΕΣΔΑ για την προστασία της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής, να γνωρίζει, έστω διά της έγγραφης ενημέρωσης από τη Μονάδας Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής ή την Τράπεζα Κρυοσυντήρησης, τα κρίσιμα πραγματικά περιστατικά που του επιτρέπουν να ασκήσει το δικαίωμά του να αποκτήσει ή όχι απογόνους, όπως, βεβαίως, της ίδιας προστασίας πρέπει να απολαύει και η σύζυγος ή σύντροφός του στο σύμφωνο συμβίωσης ως προς το δικαίωμά της για απόκτηση τέκνων, παρά την άρνηση του συζύγου ή του συντρόφου της στο σύμφωνο συμβίωσης.
* Ζητήματα που ενδέχεται να ανακύψουν, θα μπορούσαν να αντιμετωπισθούν µε ρητή ρύθμισή τους, προς την κατεύθυνση της απαίτησης να εξασφαλίζεται η συναίνεση του συζύγου ή του συντρόφου στο στάδιο όχι της κρυοσυντήρησης αλλά της χρήσης του γεννητικού υλικού.
