Στην ψυχαναλυτική προσέγγιση των ομάδων υπάρχει, μεταξύ άλλων, μια πολύ ενδιαφέρουσα έννοια, αυτή της ομαδικής αυταπάτης και της λειτουργίας της πίστης.Ο σημαντικός Γάλλος ψυχαναλυτής και ιδρυτής της γαλλικής ομαδικής ψυχαναλυτικής σχολής D. Anzieu (1975) περιέγραψε σαν βασική έννοια κατανόησης της λειτουργίας μιας ομάδας την ομαδική αυταπάτη:
Η αυταπάτη είναι η πίστη στην εκπλήρωση της προσωπικής προσδοκίας μέσω της ομάδας. Αυτή η αυταπάτη είναι θεμελιώδης προκειμένου να υπάρχει συνέχεια και συνοχή μεταξύ της εσωτερικής και της εξωτερικής πραγματικότητας.
του Στυλιανού Στυλιανίδη
Η πίστη και η ομαδική αυταπάτη είναι αμυντικές λειτουργίες τις οποίες αναπαράγει η ομάδα προκειμένου να αποφύγει τη δοκιμασία της αμφισβήτησής της σε σχέση με την αρχή της πραγματικότητας, όπως επίσης την επώδυνη ματαίωση και κατάθλιψη σε ατομικό επίπεδο. Το «εμείς» έχει ανάγκη το «εγώ» όσο και το «εγώ» το «εμείς».
Συνεπώς, όταν η ρευστότητα της ταυτότητας μιας κοινωνικής ομάδας είναι μεγάλη και όταν απειλείται η συνοχή της από την εξωτερική πραγματικότητα, τότε μέσω ασυνείδητων συμμαχιών, όπως η συμφωνία της διάψευσης (άρνηση της πραγματικότητας από όλα τα μέλη της ομάδας), επικρατεί η ομαδική αυταπάτη προκειμένου να μην τεθούν σε κίνδυνο οι βασικές πεποιθήσεις, βεβαιότητες και προκαταλήψεις της ομάδας.
Η σχηματική αυτή ψυχαναλυτική αναφορά μας προσφέρει μια βάση κατανόησης προκειμένου να αντιληφθούμε πώς οι συλλογικές εθνικές φαντασιώσεις προσκρούουν σε μια πολύπλοκη εξωτερική πραγματικότητα και γιατί οι ευσεβείς πόθοι της ομάδας αποτελούν, τελικά, μέρος του προβλήματος και όχι της λύσης του.
Τρία παραδείγματα:
• Πριν από τη Συμφωνία των Πρεσπών υπήρξε μαζική άρνηση της πραγματικότητας («η Μακεδονία είναι μία και είναι ελληνική») μέσα από μια εθνική μυθοπλασία και τον εγκλωβισμό σε μια λαϊκιστική φαντασίωση άρρηκτης συνέχειας της αρχαιοελληνικής παράδοσης και του σύγχρονου ελληνισμού. Το ιστορικό κόστος που πλήρωσε η χώρα μας για τη συντήρηση αυτής της αυταπάτης υπήρξε βαρύ και το όφελος από τον συμβιβασμό τεράστιο παρόλο που αυτό δεν εσωτερικεύθηκε ως πρόταγμα και δίδαγμα.
• Το διακύβευμα στα ελληνοτουρκικά είναι ακόμη μεγαλύτερο. Οσο πιο επικίνδυνα γίνονται τα πράγματα τόσο πιο ελκυστική γίνεται η άρνηση της πραγματικότητας, με αποτέλεσμα η ομαδική αυταπάτη να αναπαράγει συνεχώς διχοτομήσεις μεταξύ πατριωτών και εθνομηδενιστών. Η προσήλωση στο δόγμα της ακινησίας έχει στη βάση της τη συλλογική πεποίθηση-αυταπάτη ότι η Ελλάδα έχει δίκιο σε όλα και ότι αυτό το δίκιο θα της αναγνωριστεί διεθνώς αρκεί να μην κάνει πίσω από την κόκκινη γραμμή. Αποτελεί ταμπού οποιαδήποτε ρεαλιστική άποψη που θα υποστηρίξει π.χ. ότι η διεθνής δικαιοσύνη/διαιτησία δεν πρόκειται να αναγνωρίσει πλήρη επήρεια στο Καστελλόριζο και δαιμονοποιείται έτσι ο διάλογος στη βάση της διπλωματικής/γεωπολιτικής πραγματικότητας που δεν λαμβάνει υπ’ όψιν τις εθνικές φαντασιώσεις. Το δόγμα της ακινησίας στο Κυπριακό έχει σαν αποτέλεσμα τη συνέχιση του status quo της κατοχής. Και το ίδιο δόγμα στο Αιγαίο έχει σαν αποτέλεσμα τη διάχυση της γκριζοποίησης.
• Πρόσφατα ο μηχανισμός της ομαδικής αυταπάτης λειτούργησε καθοριστικά στη διαχείριση της υγειονομικής κρίσης. Στη διάρκεια της πραγματικά επιτυχημένης αντιμετώπισης του πρώτου κύματος της πανδημίας αναπτύχθηκε ένα συλλογικό αίσθημα υπεροχής στα όρια της μεγαλομανίας. Η σύγκριση υπέρ μας σε σχέση με τους ευρωπαίους εταίρους τροφοδότησε υπέρμετρα το αίσθημα εθνικής παντοδυναμίας.
Το αποτέλεσμα είναι ότι δεν εσωτερικεύθηκε η ανάγκη τήρησης προληπτικών μέτρων, δεν αναπτύχθηκε ενσυναίσθηση και αλληλεγγύη, πόσο μάλλον ατομική ευθύνη, δεν αντλήθηκαν τα διδάγματα του τέλους της τεχνολογικής και επιστημονικής επάρκειας απέναντι σε μια ασύμμετρη υγειονομική απειλή.
Η επιβολή προστίμων δεν συμβάλει και δεν επιβάλλει αναστοχασμό, ούτε την αναγκαία ψυχική επεξεργασία που θα βοηθούσε πραγματικά τη συνοχή της κοινότητας. Η κυριαρχία σε ένα μέρος του πληθυσμού θεωριών συνωμοσίας για την πανδημία Covid-19 συνδέεται με την ομαδική αυταπάτη και την επικράτηση πρωτόγονων ψυχολογικών μηχανισμών: Δεν υπάρχει ιός και το κλίμα συναγερμού κατασκευάστηκε από παγκόσμια κέντρα εξουσίας για λόγους κοινωνικού ελέγχου.
Συμπερασματικά: Οι ομαδικές αυταπάτες όταν συνδέονται με σοβαρά ζητήματα εξωτερικής πολιτικής, δημόσιας υγείας και κοινωνικής συνοχής, οδηγούν σε ανεπαρκή ανάλυση της πραγματικότητας, καθήλωση σε αναχρονισμούς και ανορθολογισμό, σημαντική αδυναμία σύνθεσης και συναινέσεων απέναντι σε εθνικά και πατριωτικά διακυβεύματα. Τελικά οδηγούν σε αντιλήψεις θυματοποίησης του κράτους-έθνους που φέρνουν ατομική και συλλογική αδράνεια και ένα βίωμα συλλογικού εφησυχασμού.
Οταν η απλή αναγνώριση της πραγματικότητας ισοδυναμεί με απειλή εξαφάνισης του έθνους, τότε ηττώνται η δημιουργικότητα, η σκέψη και η πρόοδος. Η ακραία εξιδανίκευση των «αναλλοίωτων» εθνικών χαρακτηριστικών από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα παράγει παρακμή μέσα από την ακινησία που τροφοδοτείται από την ομαδική αυταπάτη.
– Ο κ. Στυλιανός Στυλιανίδης είναι καθηγητής Κοινωνικής Ψυχιατρικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
– Δημοσιεύθηκε στο Βήμα της Κυριακής
